Nederlandse wetenschappers: ‘Complotdenken heeft overeenkomsten met paranoïde wanen’

Onderzoek: Complotdenken geeft mensen houvast, zekerheid, morele superioriteit en sociale steun.

GRONINGEN – ‘Complotdenkers hebben veel overeenkomsten met mensen die lijden aan paranoïde wanen. Maar psychotisch zijn ze niet…’ Dat concluderen Nederlandse psychose-onderzoekers en wetenschappers die het ontstaan van complot- of samenzweringstheorieën in de psyche hebben geanalyseerd.

De wereldwijde coronacrisis die tot vele hardnekkige beweringen en veronderstellingen heeft geleid, is de directe aanleiding voor het onderzoek door de Rijksuniversiteit Groningen (RUG).

‘Doordenkers’

Zo zouden in coronavaccins microchips zitten, luidt wereldwijd een van de meest hardnekkige complottheorieën. Daardoor zouden overheden het denken en doen van hun burgers kunnen beïnvloeden en zelfs naar hun hand kunnen zetten, wanneer zij massaal zijn ingeënt. ‘Daarom wordt ook een zo hoog mogelijke vaccinatiegraad nagestreefd’, is de gedachte: om grip te krijgen op bevolkingen.
Ook de anderhalve meter afstand houden zou, althans volgens veel ‘kritische doordenkers’, ingegeven zijn door het met camera’s en satellieten kunnen volgen van individuen.
Bovendien zou het coronavirus doelbewust zijn losgelaten om de wereldbevolking kleiner te maken. Veel van deze en andere beweringen zijn onbewezen, hoewel complotdenkers menen dat alle bewijzen daartoe keihard zijn. Tegenwerpingen worden door complotdenkers afgedaan met antwoorden als: ,,Kom dan maar met het bewijs dat het niet zo is…”

Nederlandse complotdenkers zien achter elke overheidsmaatregel een groter geheel van onderdrukking en vrijheidsberoving.

In Nederland is ook een omvangrijke groep corona-complotdenkers die achter elke overheidsmaatregel een groter geheel van onderdrukking en vrijheidsberoving ziet, achter vrijwel iedere uitspraak van premier Rutte, zorgminister Hugo de Jonge en andere leden van het demissionaire kabinet een leugen, een bewering ‘om de bevolking eronder te krijgen…’, evenals ‘een vuile truc om het Nederlandse volk alle vrijheden te ontnemen’. Populisten maken ernstig gebruik van dergelijke ‘andere’ gedachten en voeden ze doelgericht – via het internet en tijdens massabijeenkomsten. Ofwel: de coronacrisis is volledig de schuld van Rutte en De Jonge, wordt gemeend. Aan de andere kant doet inmiddels het verhaal de ronde dat Willem Engel, de anti-corona-activist en voormalige dansleraar, werkt voor de inlichtingendienst AIVD.

Ongrijpbaar

De groep Groningse onderzoekers, die nieuw onderzoek deed naar dit vrij ongrijpbare fenomeen, stelt dat er naast overeenkomsten met paranoïde gedrag ook veel verschillen zijn. ,,Zo vindt de complotdenker meestal aansluiting bij een groep gelijkgestemden en staan mensen met paranoïde wanen doorgaans alleen in hun overtuiging en ze voelen zich het persoonlijk doelwit van de veronderstelde samenzwering”, stellen zij. En: ,,Het gaat complotdenkers om de machteloosheid van de burger, verlies van vrijheid en controle. Het gaat om bezorgdheid en woede over systemen en machtsstructuren die slachtoffers maken. Mensen met paranoïde wanen zijn hun normale ervaring van de werkelijkheid, van zichzelf en van anderen kwijt, en proberen daar betekenis aan te geven.

De nieuwe studie stond onder leiding van psychiater Wim Veling van het UMCG Universitair Centrum Psychiatrie. De bevindingen werden afgelopen week gepubliceerd in de november 2021-editie van het Tijdschrift voor Psychiatrie*. De Rijksuniversiteit Groningen stuurde vervolgens een mediabericht uit.

Houvast

Complotdenken komt veel voor in onzekere omstandigheden, zo zeggen de Groningse wetenschappers. ,,Het geeft mensen houvast, zekerheid, morele superioriteit en sociale steun, want vaak vinden complotdenkers aansluiting bij een groep gelijkgestemden. Het aanhangen van complottheorieën komt niet voor niets veel voor tijdens de coronapandemie.”

Als er dingen gebeuren die niet rijmen met het denkbeeld, wordt dit genegeerd of ‘omgedacht’, zodat het toch binnen de overtuiging past.

Net als mensen met paranoïde wanen houden complotdenkers, zo stellen de onderzoekers, hardnekkig vast aan hun overtuigingen. ,,Ze dragen vaak een overvloed aan ‘bewijzen’ aan voor hun theorieën, bijvoorbeeld teksten van websites, losse citaten of videofragmenten. Ook gebruiken complotdenkers andere bronnen als ondersteuning van hun ideeën, zoals spirituele, fysieke of emotionele ervaringen. In gesprekken met complotdenkers blijkt vaak dat objectiveerbare feiten en rationele argumenten niet doorslaggevend zijn. Net als bij mensen met psychotische paranoïde wanen is de overtuiging niet vatbaar voor logische bewijzen. Als er dingen gebeuren die niet rijmen met het denkbeeld, wordt dit genegeerd of ‘omgedacht’, zodat het toch binnen de overtuiging past.”

Onrechtvaardigheid

De onderzoekers stellen ook: ,,Complotdenken wordt gekenmerkt door de sterke overtuiging dat een bepaalde, als onrechtvaardig ervaren situatie, het resultaat is van een doelbewuste samenzwering van een groep mensen met kwade bedoelingen. Complotdenken lijkt veel overeenkomsten te hebben met paranoïde wanen: bij zowel complotdenken als paranoïde wanen gaat het om een onjuiste, hardnekkige en soms bizarre overtuiging. In tegenstelling tot complotdenkers zijn mensen met een paranoïde waan echter vrijwel altijd in hun eentje het doelwit van de veronderstelde samenzwering en staan ze grotendeels alleen in hun overtuiging.”

* Lees hier de Groningse publicatie in het Tijdschrift voor Psychiatrie: