Nederlands onderzoek naar ‘slapende cellen’ met hiv-virus

Aidsfonds steunt onderzoeksprojecten om het hiv-virus te doden via het eigen immuunsysteem.

ROTTERDAM/AMSTERDAM – Nederlandse universiteiten testen momenteel manieren om afweercellen ‘wakker te schudden’ waarin zich het hiv-virus schuil houdt. Deze zich verstoppende en niet te detecteren virusdeeltjes zouden als een soort ‘heidebrand’ kunnen terugkeren en, ondanks de behandeling met remmende medicijnen, alsnog de ziekte kunnen doen oplaaien.

De gedachte van de onderzoekers is om iemands afweerreactie zodanig sterk te maken dat het lichaam vervolgens zelf de ontwaakte cellen opruimt.

Zes onderzoeken

Het Aidsfonds meldt nu dat zij deze onderzoeksrichting om het (hiv-) virus te doden via het eigen immuunsysteem financieel ondersteunt. Shringar Rao en Casper Rokx, jonge wetenschappers van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam, zijn met twee van deze laboratoriumstudies bezig. Steven de Taeye, van het Amsterdam UMC, probeert de afweerstoffen zo aan te passen dat ze kunnen bijdragen aan de genezing van hiv, de afkorting van het humaan immunodeficiëntievirus. Bovendien steunt het fonds het werk van nog drie onderzoekers die kijken naar de invloed die eventuele genezing zal hebben op mensen met hiv en hun omgeving.

Nederland telt zo’n 20.000 mensen met  een hiv-diagnose, tweeduizend weten niet dat ze zijn geïnfecteerd.

Nederland telt zo’n 20.000 mensen met hiv die hiervoor zorg krijgen. Daarnaast zijn er ongeveer tweeduizend die niet weten dat ze met het hiv-virus zijn geïnfecteerd. Wereldwijd leven bijna 38 miljoen mensen met hiv, aldus de Wereldgezondheidsorganisatie. Hiervan hebben ruim 23 miljoen mensen toegang tot medische behandeling en/of begeleiding van de ziekte. In 2018 kostte aids het leven van 770.000 mensen, in 2010 ging het nog om 1,2 miljoen sterfgevallen.

Moeilijk te genezen

,,Hiv is moeilijk te genezen”, legt het Aidsfonds uit, ,,omdat het virus slapend in bepaalde cellen aanwezig blijft. Deze cellen noemen we het virale reservoir. Hiv-remmers, dat zijn geneesmiddelen die het virus in toom houden,  voorkomen dat hiv nieuwe cellen infecteert. Maar de afweercellen waarin hiv slapend aanwezig is worden daarbij niet aangepakt. En omdat de cellen met slapend hiv eruit zien als normale cellen, ruimt ons afweersysteem ze ook niet op. Als we hiv voor altijd uit het lichaam willen verwijderen, moeten ook de cellen met slapend hiv worden opgeruimd.”

Microbioloog en immunoloog Shringar Rao kijkt eerst welke natuurlijke signalen de wakker geschudde cellen afgeven op het moment dat ze nieuwe virusdeeltjes gaan produceren. Vervolgens gaat ze op zoek naar een middel dat reageert op die signalen door de cel te doden. Ze test hiervoor een grote groep middelen die al voor het bestrijden van andere ziekten worden gebruikt. Ze zoekt uiteindelijk naar de optimale combinatie van een middel dat de cel laat ontwaken en een middel dat de cel doodt. Als blijkt dat er een combinatie is die werkt, zal Rao dit ook gaan testen op cellen van mensen met hiv. Hierdoor moet duidelijk worden of de combinatie van middelen ook daadwerkelijk werkt om het eerder genoemde virale reservoir te verkleinen en ons zo een stap dichter bij genezing brengt.

Antistoffen

Om hiv uit te schakelen maakt ons lichaam antistoffen aan. Maar de immuunreactie die daarop volgt is niet sterk genoeg om hiv ook echt op te ruimen. Steven de Taeye, van het Amsterdam UMC, gaat zoals gezegd proberen om de antistoffen zo aan te passen dat ze kunnen bijdragen aan de genezing van hiv. Een antistof is een Y-vormig eiwit, stelt de Taeye. ,,Met twee armen aan de bovenkant, herkent de antistof het hiv-virus en plakt zich eraan vast. Dan kan het virus niets meer doen. Met de staart geeft de antistof vervolgens een signaal aan de opruimcellen. Die moeten ervoor zorgen dat hiv wordt opgeruimd.”

In het laboratorium gaat Steven de Taeye daarom proberen om de staart van de antistoffen aan te passen. Hij maakt de antistof op drie fronten sterker, in de hoop dat hiv hierdoor te genezen is. Hij zorgt dat de staart een sterker signaal aan de opruimcellen geeft, verwerkt een ‘verbeteraar’ in de staart, die de opruimcellen activeert en tevens een gifstof in de staart, waardoor de antistof hiv kan doden.

Vlaamse wetenschappers meldden afgelopen jaar dat hiv zich verstopt in immuuncellen.

Casper Rokx, internist-infectioloog en onderzoeker aan het Erasmus MC, gaat kijken of er verschillen zijn tussen de hiv-reservoirs van mensen met hiv met type A, B, C en D. Deze types hiv samen zijn verantwoordelijk voor meer dan 80 procent van alle hiv-infecties wereldwijd. Hij werkt hiervoor samen met universiteiten in Zuid-Afrika en Oeganda. Voor het onderzoek wordt bloed afgenomen bij mensen met verschillende hiv-types. Dit bloed wordt naar Rotterdam gestuurd en daar met een in ontwikkeling zijnde nieuwe techniek onderzocht.

Reservoir

Met deze techniek kan Rokx tot op de cel nauwkeurig in het bloed onderzoeken of er cellen zijn waarin hiv slapend aanwezig is. En zo ja, hoeveel dan. Ook kan hij zien of de cel nieuwe hiv-deeltjes produceert en waar deze zich in de cel bevinden. Tot nu toe is deze techniek alleen te gebruiken voor onderzoek naar het reservoir van mensen met hiv met type B. Tijdens zijn onderzoek gaat Rokx de techniek zo aanpassen dat hij ook voor de meest voorkomende andere types gebruikt kan worden. En deze kennis deelt hij met de universiteiten in Afrika waarmee hij samenwerkt.

De studie van Rao duurt vier jaar, het Aidsfonds heeft via zijn donateurs 275.000 euro geïnvesteerd. Het onderzoek van Rokx vergt twee jaar en is goed voor bijna twee ton steun. Dat van De Taeye heeft drie jaar nodig voor resultaten en wordt met 275.000 euro gesteund.

Wetenschappers weten overigens al wat langer dat hiv zich verstopt in immuuncellen. Onderzoekers aan de Universiteit van Gent hebben ontdekt waar precies in het lichaam hiv zich schuilhoudt. Zij meldden in september 2019 dat dit, anders dan eerst werd gedacht, juist gebeurt in afweer- of immuuncellen die veel delen. Ook is nu duidelijk dat het virus niet in één specifiek celtype of orgaan onderduikt, maar op verschillende plekken kan voorkomen, zoals bloed, lymfeklieren of darmweefsel. Dat betekent dat een brede aanpak nodig zal zijn om de slapende hiv uit het lichaam te verwijderen.