Celtherapie tegen ‘eigen vuur’ type 1 diabetes

LEIDEN – Een vitamine die het overactieve afweersysteem kan afremmen bij de auto-immuunziekte die type 1 diabetes feitelijk is. Het lijkt erop dat dit gelukt is, nota bene met een ogenschijnlijk eenvoudig ‘stofje’ als vitamine D3.

De leiders van het onderzoek, internist-hematoloog prof. Dr. Jaap Jan Zwaginga en immunoloog prof. Dr. Bart Roep van het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC),  zeggen ‘aanwijzingen’ te hebben dat deze celtherapie in staat blijkt afweercellen te laten stoppen met aanvallen op het eigen weefsel van de patiënt.

Circa 120.000 patiënten in Nederland kampen met type 1 diabetes

Dat ‘eigen vuur’ van het immuun- of afweersysteem is buitengewoon schadelijk, ja zelfs ondermijnend voor de bètacellen die insuline produceren bij diabetes type 1 patiënten. Voor hen is het de oorzaak dat de aanmaak van insuline hierdoor (sterk) vermindert of zelfs volledig stopt.

De gunstige bevindingen, nu nog slechts op basis van onderzoek bij negen patiënten, zijn vandaag gepubliceerd in het medisch-wetenschappelijke vaktijdschrift The Lancet Diabetes & Endocrinology. De belangrijkste boodschap in het artikel over de zogenoemde D Sense studie is dat vitamine D3 veilig kan worden toegediend bij de patiënt met type 1 diabetes. Maar ook, dat deze nieuwe in ontwikkeling zijnde celtherapie de potentie heeft om in de (nabije) toekomst dit type diabetes – met circa 120.000 patiënten in Nederland – onder controle te krijgen dan wel te genezen.

Onderzoeker Jaap Jan Zwaginga: We hoopten dat de afweercellen voortaan de bètacellen in de alvleesklier met rust zouden laten.

Overigens is deze ‘autologe’ celtherapie (met eigen cellen van de patiënt) erop gericht dat het lichaam uiteindelijk zichzelf kan herstellen. Jaap Jan Zwaginga, hoogleraar klinische transfusiegeneeskunde in Leiden, legt uit: ,,We halen bepaalde cellen van het afweersysteem uit het bloed van een type 1 diabetes patiënt. Die cellen bewerken we in het laboratorium met onder meer vitamine D en spuiten ze vervolgens – als een vaccin – terug in het lichaam, onderhuids in de bovenbuik. Door de resultaten in deze trial kunnen we dit principe nu gaan toepassen bij een grotere groep van zo’n twintig patiënten met diabetes-1, maar wel nog met aantoonbare eigen insulineproductie.”

Scherp gesteld

Uiteindelijk hoopten de onderzoekers in deze eerste fase van de D-Sense trial te kunnen bereiken dat de bewerkte cellen het ‘te scherp afgestelde’ afweersysteem zouden bijsturen. ,,Opdat de afweercellen voortaan de bètacellen in de alvleesklier met rust zouden laten”, zeggen Roep en Zwaginga. En dat is ook precies wat zij zagen gebeuren: het immuunsysteem werd daarin getemperd.

Zwaginga: ,,Voor deze trial hebben we met opzet gekozen voor mensen die al langere tijd diabetes type 1 hadden. Dit om de potentiële risico’s op versnelling van de ziekte of verslechtering door de behandeling zo klein mogelijk te houden. Dat betekende ook dat hun eigen insulineproductie inmiddels zo laag was, dat deze eigenlijk niet meer te verbeteren was. Dit deel van ons onderzoek wijst uit dat, zoals gezegd, de celtherapie niet alleen veilig is. Maar dat niet alleen: de bonus bleek dat daarbij ook het immuunsysteem van de patiënten positief veranderde.”

Gemotiveerd

Zwaginga prijst dan ook het eerste groepje patiënten dat drie jaar lang ‘heel gemotiveerd en met veel geduld’ alle testen doorstond en bloedafnamen onderging: ,,Sinds 2017 kwamen ze dertien keer naar het LUMC voor controles en bloedafnames. We hebben er heel wat mee kunnen bereiken, door hun inzet hebben we veel geleerd over het kunnen beïnvloeden van het ziekproces. Dit helpt om beter te begrijpen hoe de afweerreactie bij diabetes type 1 gestopt kan worden en hoe we dit kunnen reguleren.”

Enkele weken geleden nog besteedden Amerikaanse kranten als The New York Times aandacht aan de rol van vitamine D in het afremmen van de agressie van het coronavirus in het lichaam van de onfortuinlijke drager. Die gedachte komt, volstrekt toevallig, overeen met het onderzoek dat al jaren gaande was in Leiden.

Onderzoeker Bart Roep: In de klinische studie die nu wordt afgerond, hebben we daarom vitamine D3 gebruikt om met het afweersysteem te ‘onderhandelen’ in plaats van het plat te bombarderen.

Prof. dr. Bart Roep, hoogleraar diabetologie, immunopathologie & interventie in Leiden: ,,Juist in deze tijden van het coronavirus realiseren we ons maar al te goed hoe belangrijk een goede afweer is. Bij mensen met diabetes type 1 is dit afweersysteem soms misschien te goed en we willen dit dus juist gebruiken. In de klinische studie die nu wordt afgerond, hebben we daarom Vitamine D3 gebruikt om met het afweersysteem te ‘onderhandelen’ in plaats van het plat te bombarderen. Dit helpt ons om beter te begrijpen hoe de afweerreactie bij diabetes type 1 gestopt kan worden en hoe we dit kunnen reguleren. We staan nu aan het begin van onze vervolgstudie – D-Sense II – en zetten daarmee een belangrijke stap op weg naar genezing van diabetes type 1.”

• De studie kon plaatsvinden door financiële ondersteuning van zowel het Diabetes Fonds als de stichting DON (Diabetes Onderzoek Nederland).